Gấu đen đột nhập nhà dân, cây cối bị tình nghi gây ra án mạng, con nai băng qua đường không đúng luật – khi thiên nhiên trở thành ‘tội phạm’, ai sẽ là người điều tra? Những vấn đề xoay quanh câu hỏi đó đã được tác giả Mary Roach giải đáp thật tài tình trong cuốn sách Fuzz – Khi tự nhiên phạm luật vừa được Phương Nam Book liên kết xuất bản.
Trong thế giới ngày càng đô thị hóa, ranh giới giữa lãnh địa con người và thiên nhiên hoang dã trở nên mong manh hơn bao giờ hết, dẫn đến những cuộc “chạm trán” dở khóc dở cười nhưng cũng đầy phức tạp. Mary Roach, bậc thầy kể chuyện khoa học thường thức với lối viết dí dỏm đặc trưng, đã quay trở lại cùng Fuzz – Khi tự nhiên phạm luật, một tác phẩm khám phá thế giới kỳ thú nơi luật pháp con người giao thoa (và xung đột) với bản năng tự nhiên. Cuốn sách không chỉ mang đến tiếng cười sảng khoái mà còn đặt ra những câu hỏi sâu sắc về vị trí của con người trong bức tranh lớn của hệ sinh thái, mời gọi chúng ta nhìn nhận lại mối quan hệ phức tạp và đầy thách thức với thế giới tự nhiên xung quanh.
Trong Fuzz – Khi tự nhiên phạm luật, Mary Roach không đưa ra những giải pháp đơn giản hay những lời phán xét đạo đức dễ dãi. Thay vào đó, bà dẫn dắt độc giả vào một hành trình khám phá thực tế, gặp gỡ những chuyên gia, nhà khoa học, nhân viên kiểm lâm – những người trực tiếp đối mặt với “vấn nạn” do động thực vật gây ra hàng ngày. Từ việc điều tra hiện trường một vụ “gấu đột nhập” đến tìm hiểu công nghệ pháp y thực vật để xác định “hung thủ” trong một vụ cây đổ, Roach hé lộ bức tranh đa chiều về xung đột người-thiên nhiên. Bà chỉ ra rằng, nếu nhìn từ góc độ lịch sử, con người từng đưa cả động vật ra tòa xét xử vì những “tội lỗi” của chúng. Nhưng ngày nay, khoa học hiện đại – từ sinh thái học, tập tính động vật đến di truyền học bảo tồn – mới là chìa khóa để hiểu và tìm cách hóa giải những xung đột này, thay vì áp đặt những quy chuẩn luật pháp vốn chỉ dành cho xã hội loài người.
Khi tự nhiên vượt rào: Hành trình điều tra đầy hấp dẫn của Mary Roach
Mary Roach mở đầu Fuzz bằng cách đặt ra một câu hỏi tưởng chừng đơn giản nhưng lại khơi gợi vô số vấn đề phức tạp: Điều gì xảy ra khi thiên nhiên “phạm luật”? Không chỉ là những con thú lớn như gấu hay báo sư tử gây rắc rối ở vùng ngoại ô, danh sách “tội phạm tự nhiên” của Roach còn bao gồm cả những loài chim ăn trộm nông sản, những con khỉ tinh ranh ở Ấn Độ, những hạt đậu độc gây chết người, hay thậm chí là những cái cây vô tri bị xem là mối nguy hiểm tiềm tàng. Điểm đặc biệt trong cách tiếp cận của Roach là bà không ngồi yên trong phòng viết mà xông pha thực địa. Bà tham dự một khóa học về an toàn khi gặp thú dữ, theo chân các nhà khoa học điều tra hiện trường các vụ tấn công của động vật hoang dã, tìm hiểu về các phương pháp xua đuổi từ truyền thống đến hiện đại, thậm chí còn nếm thử các loại thực vật bị xem là “có vấn đề”. Chính sự dấn thân này mang lại cho cuốn sách tính chân thực và sống động hiếm có, biến những khái niệm khoa học trừu tượng thành những câu chuyện hấp dẫn, lôi cuốn người đọc vào từng trang sách.
Bìa sách Fuzz – Khi tự nhiên phạm luật
Hành trình của Roach không chỉ dừng lại ở việc ghi nhận các vụ việc. Bà còn đào sâu vào lịch sử, nhắc lại những giai đoạn kỳ lạ khi con người thực sự tin rằng có thể áp dụng hệ thống luật pháp của mình lên thế giới tự nhiên. Việc động vật bị triệu tập ra tòa, bị kết án và thi hành án nghe có vẻ phi lý trong thế giới hiện đại, nhưng nó phản ánh một khát vọng kiểm soát và áp đặt trật tự lên một thế giới vốn vận hành theo những quy luật hoàn toàn khác. Roach khéo léo sử dụng những mẩu chuyện lịch sử này không phải để chế giễu quá khứ, mà để làm nổi bật sự thay đổi trong cách chúng ta nhìn nhận vấn đề ngày nay. Thay vì dùng luật pháp để “trừng phạt”, chúng ta đang dần chuyển sang sử dụng khoa học để “hiểu”. Tại sao con gấu lại vào nhà dân? Tại sao đàn chim lại phá hoại mùa màng? Tại sao cái cây đó lại đổ? Câu trả lời không nằm trong bộ luật hình sự, mà nằm trong các nghiên cứu về tập tính, sinh thái, môi trường sống bị thu hẹp và tác động của chính con người.
Điểm làm nên thương hiệu của Mary Roach chính là khả năng biến những chủ đề khoa học phức tạp, thậm chí có phần rùng rợn hoặc khó chịu, trở nên dễ tiếp cận và đầy hài hước. Trong Fuzz, bà tiếp tục phát huy thế mạnh này một cách xuất sắc. Từ việc mô tả chi tiết cách các nhà khoa học pháp y phân tích mẫu lông gấu để xác định “thủ phạm” cho đến việc kể lại những nỗ lực đôi khi rất kỳ quặc của con người để ngăn chặn động vật “phạm tội” (như dùng hình nộm đáng sợ hay phát những âm thanh kỳ dị), Roach luôn tìm thấy sự dí dỏm trong những tình huống oái oăm nhất. Bà không ngại tự giễu bản thân trong các chuyến đi thực địa, chia sẻ những suy nghĩ cá nhân và những cuộc đối thoại chân thật với các chuyên gia. Chính sự kết hợp giữa thông tin khoa học đáng tin cậy, góc nhìn nhân văn và giọng văn hài hước, thông minh này đã khiến Fuzz trở thành một cuốn sách khoa học thường thức độc đáo, vừa cung cấp kiến thức, vừa mang lại những phút giây giải trí thú vị.
Giải mã “tội ác” của thiên nhiên bằng lăng kính khoa học
Trọng tâm của Fuzz không phải là việc kết tội thiên nhiên, mà là nỗ lực giải mã những hành vi bị xem là “phạm luật” ấy dưới góc độ khoa học. Mary Roach đưa độc giả đi sâu vào thế giới của sinh thái học hành vi, di truyền học bảo tồn, khoa học pháp y động thực vật và quản lý động vật hoang dã. Bà cho thấy rằng, những gì con người coi là “phá hoại” hay “gây rối” thực chất thường chỉ là những hành vi bản năng của các loài sinh vật nhằm sinh tồn trong một môi trường ngày càng bị con người xâm lấn và thay đổi. Một con gấu vào khu dân cư tìm thức ăn không phải vì nó “xấu tính”, mà có thể vì nguồn thức ăn tự nhiên của nó bị suy giảm, hoặc vì thùng rác của con người quá hấp dẫn và dễ tiếp cận. Một đàn chim ăn hạt giống trên cánh đồng không phải để “chọc tức” người nông dân, mà đơn giản là chúng đang tìm kiếm nguồn dinh dưỡng cần thiết.
Fuzz – Khi tự nhiên phạm luật không chỉ là một cuốn sách khoa học thường thức đơn thuần mà là một lời nhắc nhở sâu sắc về mối liên kết mật thiết và không thể tách rời giữa con người và thế giới tự nhiên.
Cuốn sách giới thiệu hàng loạt các phương pháp khoa học đang được áp dụng để hiểu và quản lý những xung đột này. Roach mô tả cách các nhà khoa học sử dụng DNA thu thập từ nước bọt trên vết cắn hay lông còn sót lại để xác định chính xác cá thể động vật nào đã gây ra vụ việc – một kỹ thuật tương tự như trong điều tra tội phạm ở người. Bà khám phá lĩnh vực pháp y thực vật, nơi các chuyên gia có thể xác định nguyên nhân một cái cây đổ (do bệnh tật, do tác động bên ngoài, hay do yếu tố tự nhiên) để phân định trách nhiệm trong các vụ tai nạn. Roach cũng tìm hiểu về các nghiên cứu tập tính, nhằm hiểu rõ hơn về cách động vật di chuyển, kiếm ăn, và phản ứng với sự hiện diện của con người, từ đó xây dựng các biện pháp phòng ngừa hiệu quả hơn, như thiết kế hàng rào chống gấu, tạo hành lang di chuyển an toàn cho động vật hoang dã, hay sử dụng các chất xua đuổi dựa trên cơ sở khoa học.
Qua những câu chuyện về các nhà khoa học và chuyên gia mà Roach gặp gỡ, Fuzz cũng phác họa bức tranh về những con người đang ngày đêm làm việc ở tiền tuyến của cuộc xung đột người-thiên nhiên. Họ là những nhà sinh vật học phải đưa ra những quyết định khó khăn về việc di dời hay tiêu diệt một con vật “có vấn đề”, những nhân viên kiểm lâm phải đối mặt với sự giận dữ của người dân khi tài sản bị phá hoại, hay những nhà nghiên cứu cố gắng tìm ra giải pháp cân bằng giữa nhu cầu của con người và sự tồn tại của các loài hoang dã. Roach không né tránh những khía cạnh gai góc và gây tranh cãi của công việc này. Bà thể hiện sự phức tạp trong việc quản lý động vật hoang dã, nơi không có câu trả lời nào là hoàn hảo và mọi giải pháp đều có thể gây ra những hệ lụy không mong muốn. Sự tận tâm, kiến thức chuyên môn và đôi khi cả sự mệt mỏi của những con người này được Roach khắc họa một cách chân thực và đầy tôn trọng.
Khi chính con người trở thành tâm điểm của vấn đề
Một trong những thông điệp ngầm nhưng mạnh mẽ xuyên suốt Fuzz chính là sự tự vấn về vai trò của con người trong các cuộc xung đột với thiên nhiên. Thay vì chỉ tập trung vào hành vi của động thực vật, Mary Roach liên tục đặt câu hỏi: Liệu có phải chính chúng ta mới là nguyên nhân sâu xa của vấn đề? Việc mở rộng đô thị, phá hủy môi trường sống tự nhiên, thay đổi cảnh quan và thậm chí cả những hành động như để thức ăn ngoài trời hay vứt rác không đúng cách đã vô tình “mời gọi” động vật hoang dã vào những tình huống rắc rối. Roach không đổ lỗi một cách cực đoan, nhưng bà khéo léo chỉ ra rằng, nhiều “tội ác” của thiên nhiên thực chất là hậu quả trực tiếp hoặc gián tiếp từ hành động của con người. Chúng ta muốn sống gần gũi với thiên nhiên, nhưng lại không chấp nhận những phiền phức đi kèm với sự gần gũi đó.
Cuốn sách không ngần ngại đề cập đến những tình huống tiến thoái lưỡng nan về mặt đạo đức và thực tiễn trong việc quản lý xung đột. Phải làm gì với một con báo sư tử liên tục tấn công gia súc? Di dời nó đến một nơi khác liệu có hiệu quả, hay chỉ đơn giản là chuyển vấn đề đi nơi khác hoặc đẩy con vật vào chỗ chết? Việc sử dụng các biện pháp gây chết có phải là lựa chọn duy nhất trong một số trường hợp? Roach trình bày các quan điểm khác nhau, từ những người ủng hộ biện pháp cứng rắn để bảo vệ tài sản và tính mạng con người, đến những nhà bảo tồn nỗ lực tìm kiếm giải pháp nhân đạo hơn. Bà không đưa ra câu trả lời cuối cùng, mà để độc giả tự suy ngẫm về sự phức tạp của việc tìm kiếm điểm cân bằng. Làm thế nào để vừa bảo vệ lợi ích của con người, vừa tôn trọng quyền sống và không gian sinh tồn của các loài khác? Đây là câu hỏi cốt lõi mà Fuzz đặt ra.
Cuối cùng, Fuzz – Khi tự nhiên phạm luật không chỉ là một cuốn sách khoa học thường thức đơn thuần. Nó là một lời nhắc nhở sâu sắc về mối liên kết mật thiết và không thể tách rời giữa con người và thế giới tự nhiên. Bằng cách vén màn những cuộc xung đột tưởng chừng vụn vặt hàng ngày, Mary Roach đã vẽ nên một bức tranh lớn hơn về những thách thức của việc chung sống trên cùng một hành tinh. Cuốn sách khuyến khích sự tò mò, lòng trắc ẩn và một cái nhìn thực tế hơn về thiên nhiên – không phải là thế giới thần tiên huyền bí, cũng không phải là kẻ thù đáng sợ, mà là một hệ thống phức tạp với những quy luật riêng, đòi hỏi sự tôn trọng và thấu hiểu từ phía con người.
Mary Roach là tác giả của 5 tựa sách bestseller thể loại phi hư cấu, gồm: STIFF, SPOOK, BONK, GULP, GRUNT và mới đây nhất là FUZZ. Các cuốn sách của Roach đã được xuất bản sang 21 ngôn ngữ. Bên cạnh đó, các bài viết của bà cũng được đăng trên National Geographic, New York Times Magazine, Wired, Journal of Clinical Anatomy… cùng các ấn bản khác.
